"Chwała zwyciężonym!" - nowa wystawa w Bibliotece Miejskiej

Fragment ekspozycji "Chwała zwyciężonym! W 150. rocznicę Powstania Styczniowego" w Czytelni Biblioteki Miejskiej.

Fragment ekspozycji "Chwała zwyciężonym! W 150. rocznicę Powstania Styczniowego" w Czytelni Biblioteki Miejskiej.

Chwała zwyciężonym! W 150. rocznicę Powstania Styczniowego to kolejna prezentowana w Czytelni Miejskiej Biblioteki Publicznej wystawa. Tym razem poprzez słowo i obraz Biblioteka uczciła pamięć o bohaterach insurekcji 1863 roku. Ekspozycję zwiedzać można każdego dnia pracy książnicy. Autorki wystawy oferują dla grup zorganizowanych komentarz historyczny, zaś osobom pragnącym szerzej zgłębić tematykę powstania liczne publikacje oraz specjalnie przygotowany wykaz bibliograficzny, w którym zestawienie artykułów w prasie i książek na temat Powstania Styczniowego na ziemi sierpeckiej i Mazowszu Północnym. Wystawę oglądać można do końca kwietnia 2013 roku.

Chwała zwyciężonym - komentarz do wystawy z okazji 150. rocznicy Powstania Styczniowego

W zimową noc z 22 na 23 stycznia 1863 roku grupy polskich patriotów zaatakowały garnizony armii carskiej w różnych punktach Królestwa Polskiego. W ten sposób rozpoczęło się ostatnie z wielkich polskich powstań narodowych w XIX stuleciu. Nowa nierówna walka z carską Rosją. W roku 2013 obchodzimy 150. rocznicę insurekcji 1863 roku. Z tej okazji Miejska Biblioteka Publiczna w Sierpcu przygotowała ekspozycję zatytułowaną "Chwała zwyciężonym!". Wystawa przedstawia nie tylko najważniejsze fakty z historii zrywu, ale także jego wyobrażenie w sztuce - w malarstwie, w drzeworycie, czy choćby na pocztówce oraz w literaturze. Wydarzenia sprzed półtora wieku wyraźnie zaznaczyły się też na terenie ziemi sierpeckiej, co również podkreślone zostało na jednej z plansz.

Opowieść o powstaniu rozpoczyna plansza "Poszli nasi w bój bez broni". Organizatorzy powstania styczniowego nie mieli do dyspozycji regularnej armii - walki od początku do końca miały charakter partyzancki, a oddziały uzbrojone były często tylko w broń myśliwską i kosy. To wówczas właśnie śpiewano pieśń "Poszli nasi w bój bez broni", doskonale oddającą sytuację powstańców.

Powstanie spowodowane było narastającym terrorem rosyjskim. Poprzedziła je tzw. branka. W nocy z 14 na 15 stycznia 1863 r. władze carskie rozpoczęły przymusowy pobór do wojska. Zagrożona branką młodzież uciekła do lasów, gdzie zaczęły powstawać oddziały zbrojne. Komitet Centralny (Czerwoni) wyznaczył datę wybuchu Powstania na 22 stycznia 1863 r. i przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy. Na pierwszej planszy zaprezentowany został tekst manifestu Tymczasowego Rządu Narodowego z dnia 22 stycznia. Manifest rozpoczynał się słowami: "Nikczemny rząd najezdniczy, rozwścieklony oporem męczonej przezeń ofiary, postanowił zadać jej cios stanowczy - porwać kilkadziesiąt tysięcy najdzie­lniejszych, najgorliwszych jej obrońców, oblec w nienawistny mundur moskiewski i pognać tysiące mil na wieczną nędzę i zatracenie (...)". Oryginał dokumentu przechowywany jest w zbiorach Biblioteki Narodowej.

Na planszy znajduje się także pieczęć Rządu Narodowego oraz inne pieczęcie powstańcze. Uzupełnieniem treści są obrazy Józefa Chełmońskiego i Aleksandra Sochacze­wskiego oraz rysunki Artura Grottgera przedstawiające najważniejsze momenty z powstańczych wydarzeń, jak "Pobór w nocy", "Losowanie rekrutów", konwój rannych czy zsyłkę na Sybir. Ciekawostką jest zaprezentowana obligacja tymczasowa z 1863 r. o nominale 40 złotych polskich. Dekret o emisji Obligacji Tymczasowych Pożyczki Ogólnej Narodowej wydał Rząd Narodowy 15 grudnia 1863 r. Obok podatków, datków dobrowolnych, rekwizycji kas rządowych i skarbowych były one źródłem finansowania Powstania Styczniowego.

Kolejna plansza ukazuje najważniejsze miejsca pamięci o powstańcach styczniowych z terenu ziemi sierpeckiej. Ich stan zachowania jest różny, niestety przeważnie zły. Wydarzenia sprzed 150 laty i ich bohaterów czytelnie upamiętniają: pomnik w Sierpcu znajdujący się między ulicami Kościuszki i Rypińską, przy skrzyżowaniu dróg do Lipna i Rypina, odsłonięty w 1951 r. oraz dwie mogiły na cmentarzu w Szczutowie. Są jeszcze anonimowe miejsca pamięci - w Choczniu, Żurawinie i Malanowie. Mogiła powstańców spod Koziołka znajdująca się w Ligowie po wielu latach zapomnienia doczekała się prac renowacyjnych.

Mówiąc o powstaniu, nie można pominąć osób, które poniosły styczniowy zryw. Poza tysiącami anonimowych powstańców, bohatersko sprze­ciwiających się zaborcy, były też postaci stojące na czele rządu, dyktatorzy, działacze polityczni, wojskowi przywódcy. Plansza kolejna ukazuje zatem dyktatorów powstania: Mariana Langiewicza, Romualda Traugutta, Ludwika Mierosławskie­go, naczelnika wojennego województwa kowieńskiego Zygmunta Sierakowskie­go, pułkownika kawalerii, naczelnika województwa płockiego Kazimierza Konrada Błaszczyńskiego oraz naczelnika Warszawy - płockiego bohatera powstania i jego naczelnika w guberni płockiej Zygmunta Padlewskiego.

Tematyka powstańcza bliska jest wielu twórcom literatury - poetom, prozaikom. Tej tematyce poświęcona jest kolejna plansza wystawy. Klęska powstania zakończyła okres romantycznych zrywów narodowowyzwole­ńczych i zapoczątkowała nową epokę - pozytywizm. Problematyka powstania żywa była w literaturze pozytywistycznej, choć ze względu na cenzurę nie wolno było o niej pisać. Twórcy analizowali przyczyny klęski powstania, ukazywali bohaterów oddanych walce o wolność, posługując się formami wypowiedzi niezrozumiałymi dla cenzury. O powstaniu pisano w sposób zamaskowany, wprowadzając niedomówienia i aluzje. Na planszy ukazano fragmenty kilku utworów o tematyce powstania styczniowego, są to powieści i opowiadania: "Gloria Victis" i "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, "Wierna rzeka" i "Rozdziobią nas kruki, wrony" Stefana Żeromskiego, wiersze: "Powstanie Styczniowe" Marii Konopnickiej, "W dwudziestą piątą rocznicę powstania 1863" Adama Asnyka, "Morituri te salutant" Felicjana Faleńskiego oraz pieśń powstańców "Do Kampinosu" nieznanego autora.

Wybuch Powstania Styczniowego zastał naród konsekwentnie wystrzegający się rozrywek i zachowujący ogólne umiarkowanie. W czasach przełomowych dla Polski poglądy polityczne demonstrowano nie tylko poprzez głośne wyrażanie swoich przekonań, lecz również poprzez dobór stroju i odpowiednio wykonanych ozdób. Właśnie to zjawisko przedstawia kolejna plansza wystawy. Znalazły się na niej dwa okólniki - jeden z marca 1861 r. wydany przez arcybiskupa Antoniego Melchiora Fijałkowskiego po pogrzebie pięciu Polaków zabitych podczas brutalnie stłumionej manifestacji patriotycznej, który nakazywał przywdziane przez naród na czas nieokreślony żałoby. Drugi okólnik to wydana 2 listopada 1863 r. instrukcja krwawego pacyfikatora Powstania Styczniowego, generała Fiodora Berga, namiestnika Królestwa Polskiego, wprowadzająca zakaz noszenia żałoby narodowej.

W okresie żałoby narodowej, po upadku Powstania, w drugiej połowie XIX wieku chętnie noszono metalowe krzyżyki i brosze w formie krzyżyków, gdzie łączono emblematy narodowe z religijnymi. Na krzyżach zamiast pasyjki umieszczano orła polskiego w koronie, a na ramionach grawerowano napisy patriotyczne np.: "Boże zbaw Polskę", "Ojczyzna swemu obrońcy". Inne krzyżyki miały w miejscu przecięcia belek - cierniowe korony, z sercem i kotwicą, czyli Wiarą, Nadzieją i Miłością, symbolizujące cierpienie i zarazem ufność w zmartwychwstanie. Biżuteria zawierała motywy martyrologiczne lub religijne - kajdany, koronę cierniową, gorejące serce, krzyżyki, krzyż. Popularne były proste bransolety wzorowane na kajdanach zesłańców, z zaznaczonymi ćwiekami i łańcuszkiem. Paski obejmujące talię spinały proste, metalowe klamry, do których niekiedy przytwierdzano kilka rzędów metalowych kółeczek.

Powstanie Styczniowe żyje w naszej zbiorowej pamięci dzięki opracowaniom historycznym, pamiątkom materialnym, utworom literackim, filmom, ale przede wszystkim obrazom, którym poświęcone są dwie kolejne plansze ekspozycji. Powstańców 1863 r. do zbiorowej pamięci Polaków wprowadził mistrz Artur Grottger. Jego sztychy i rysunki ukazujące symboliczne sceny z powstania nie pozwolą kolejnym pokoleniom Polaków zapomnieć o wielkie ofierze złożonej ojczyźnie w latach 1863-1864. Słynne cykle Polonia i Lithuania to wiernie oddane epizody insurekcji, przykładem niech będą rysunki "Kucie kos", "Branka" czy "Losowanie rekrutów". Najsłynnie­jszymi obrazami malarza są jednak przedstawienia "Pożegnanie" i "Powitanie". Grottger stworzył plastyczną wizję powstania styczniowego, artystyczno-dokume­ntalny reportaż. Powołał postać anonimowego powstańca, którą podniósł do rangi symbolu walki o wolność, powstańca o szlachetnej twarzy. Stworzył typ świadomego chłopa-powstańca, patriotycznego Żyda, a także portret Kobiety-Polki. Co ciekawe, malarz nie uczestniczył w powstaniu ani nie widział go na własne oczy. Na planszach obejrzeć też można reprodukcje dzieł malarskich: Maksymiliana Gierymskiego, Michała Elviro Andriollego, Aleskandra Sochacze­wskiego, Władysława Maleckiego czy Tadeusza Ajdukiewicza.

Waga i wielkość Powstania Styczniowego polegała na bezinte­resownej, straceńczej ofierze pokolenia Polaków. Dziś pamięć o wielkim patriotycznym uniesieniu Polaków jest nadal żywa nie tylko podczas kolejnych rocznic, choć te najbardziej motywują, by na przykład odnowić powstańczą mogiłę czy zapalić na niej znicz za ofiary. Powstanie 1863 roku to wielkie skrajności - chwała i upadek, odwaga i nieszczęście, dni chwalebne, dni bolesne. Gloria victis!